๑๑. บทวิเคราะห์ตำนานการนับถือผีของชาวมอญ

ในสมัยก่อนระบบสังคมครอบครัว ค่านิยมการมีคู่ครองของผู้ชายที่มีฐานะ สามารถมีภรรยาได้หลายคน เพื่อที่จะมาช่วยกันทำมาหากิน ดูแลบ้านช่อง ทรัพย์สมบัติการให้ทายาทสืบสกุล และยังเป็นการเสริมสร้างบารมีให้กับตนเอง ดังเช่น เศรษฐีในตำนานสามารถมีภรรยาได้ ๒ คน
การที่ภรรยาหลวงฆ่าลูกภรรยาน้อย แสดงให้เห็นว่าจิตใจของผู้หญิงทุกคนก็ต้องการความรักจากผู้เป็นสามีแต่เพียงผู้เดียว ไม่ต้องการให้ใครมาแย่งความรักไปจากตนเอง ซึ่งสะท้อนให้เห็นถึงจิตใจที่มีความริษยา อาฆาต ต่อภรรยาน้อย และสามารถฆ่าลูกภรรยาน้อยได้โดยไม่เกรงกลัวต่อบาป เพราะความรักบดบังศีลธรรมอันดี ทำให้คนเราทำได้ทุกอย่าง ไม่ว่าจะกระทำความผิด เพื่อที่จะได้ในสิ่งที่ตนต้องการ ถึงแม้ว่าจะต้องฆ่าชีวิตผู้อื่นก็ตาม และผู้ที่ถูกฆ่าก็ยังไม่มีการให้อภัยต่อกัน และผูกพยาบาทฆ่ากันไปทุกชาติ
ในสมัยก่อนยังมีความเชื่อในวัฏจักรของกฎแห่งกรรมของพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ทำดีได้ดี ทำชั่วได้ชั่ว และยังให้ความสำคัญต่อศาสนา ให้ความเคารพพระสงฆ์เป็นอย่างสูง ดังเช่น นางผีเมื่อได้ฟังคำสอนของพระพุทธเจ้า แม้นความอาฆาต มาตรร้ายที่ได้ก่อเวรกรรมกันมาหลายภพหลายชาติ ยังหยุดลงได้ มีการให้อภัย เลิกการจองเวรซึ่งกันและกัน ทำให้มนุษย์และผีสามารถช่วยเหลือเกื้อกูล ตอบแทนซึ่งกันและกัน โดยนางผีได้แนะนำนางมนุษย์ทำนาได้ผลดี
จึงทำให้เกิดความเชื่อในจิตวิญญาณของผีที่จะช่วยส่งเสริมให้มนุษย์มีความเจริญรุ่งเรือง และมีความสุข มนุษย์ก็ตอบแทนผีด้วยการแสดงความเคารพและนับถือผี ควบคู่กับการนับถือพระพุทธศาสนามาจนถึงปัจจุบัน